تردیدى نیست که کاربرد اینترنت و رسانه هاى مختلفالکترونیکى در حوزه اطلاعرسانى و نشر به شدت گسترش یافته وبه سرعت در حال رشد است. البته موضوع حقوق معنوى در حوزهنشر الکترونیکى کماکان با چالشهایى مواجه بوده و ابهامات ومشکلاتى را در پى دارد. با این وجود تاکنون بسیارى از ناشرانخارجى تصمیم به حضور در حوزه الکترونیک گرفته و پا به اینعرصه نهادهاند. امروزه محصولات بسیارى در قلمرو مجلاتالکترونیکى وجوددارد و مقالات، کتب و منابع دیگر در رسانه هاىالکترونیکى و اینترنت ارائه مىشود که روز به روز نیز فراگیرترمىشود تا حدى که بعضى از ناشران فقط نسخه الکترونیکىمحصولات خود را ارائه کرده و نسخه چاپى را فراموش کردهاند.
در مجموع با مشاهده روند توسعه نشر الکترونیکى در دنیامىتوان به روشنى دریافت که حرکت این جریان توقف ناپذیر بودهو در آینده شاهد توسعه فراگیر منابع الکترونیکى و کتابفروشىها وکتابخانه هاى روى اینترنت خواهیم بود.
اما در ایران شرایط به گونه دیگرى است و این مهم هنوز مورداقبال جدى قرار نگرفته و به جرأت مىتوان گفت قاطبه نویسندگانو ناشران از نشر در حوزه الکترونیک گریزان هستند. اجازه دهید بایک تحلیل ساده این وضعیت را بررسى کنیم. آیا مزایاى ویژه وبرترىهاى نسبى نشر الکترونیکى مختص کشورهاى دیگر است ودر ایران تحققپذیر نیست؟ سهولت استفاده در اقصى نقاط کشور،دسترسى در هر لحظه از شبانهروز، گستردگى بازار در گستره ملىبدون محدودیت، سرعت نشر بىدرنگ، هزینه انتشار پایینتر،انعطاف بسیار بیشتر، همه و همه مزایایى هستند که در ایران نیزمعنى داشته و دستیافتنى هستند و به جز بعضى موارد نمىتوانتحقق مزایاى آن را انکار کرد. پس دلیل عدم استقبال در چیست؟
اول: تمایل به تورق کتاب و منابع چاپى حقیقتى انکارناپذیراست و به راحتى قابل جایگزین شدن با محیط مجازى نیست واین در فرهنگ سنتى ایرانى بیشتر و جدىتر نمود دارد.
دوم: زیبایىهاى خط و زبان فارسى در محیط کاغذى ومشکلات مضاعف زبان فارسى در محیط رایانهاى شاید یکى دیگراز موانع حرکت به سمت رسانه هاى الکترونیکى در جامعه ایرانىبوده است که خوشبختانه این مانع در حال دگرگونى است و روز بهروز شاهد کاهش مشکلات کاربرد زبان فارسى در محیط رایانهاىبوده و زیبایىها و قابلیتهاى زبان در این محیط بیشتر و بیشترمىشود.
سوم: سواد الکترونیکى یا به تعبیر دیگر توانایى بهرهبردارى ازرسانه هاى الکترونیکى نیز دیگر عامل بازدارنده در حرکت به سمتاستفاده گسترده از نشر الکترونیکى است و کممیلى به مطالعه درمحیط مجازى را تشدید مىکند. خوشبختانه این مشکل در نسلجوان و قشرهاى تحصیلکرده به خصوص قشر دانشگاهىکمرنگتر بوده و رفته رفته در حال دگرگونى است. شاهد این مدعااینکه روز به روز دانشجویان بیشترى به سراغ کتابهاىالکترونیکى رفته و حتى نسخه الکترونیکى را به نسخه چاپىترجیح مىدهند.
چهارم: رعایت حقوق معنوى نشر در ایران از سوى کاربرانشاید مهمترین چالشى باشد که عامل جدى بازدارنده در توسعهنشر الکترونیکى در ایران به شمار مىرود. متاسفانه تکثیر نرمافزار،کپى CDو کاست، رویگرفت از هر نوع اطلاعات و انتقال و تکثیرانواع محتواى الکترونیکى از طریق اینترنت بدون هیچ دغدغهاىانجام گرفته و محدودیتى براى آن نیست.
موارد اول، دوم و سوم دلایل اصلى عدم استقبال کاربران ازمحصولات الکترونیکى است و مورد چهارم، مهمترین عامل عدماستقبال تولیدکنندگان از این مهم است. پس چه باید کرد؟ به نظرمىرسد سه راهکار براى برونرفت از این بنبست وجود دارد:
1- اطلاع رسانى و ارتقاى فرهنگ رعایت حقوق معنوى نزدکاربران از طریق رسانه هاى عمومى و تبلیغات فراگیر و همه جانبه.کاربران منابع الکترونیکى باید بدانند تولید این محتوا هزینه در رداشته و استفاده کننده باید متناسب با سطح بهره بردارى هزینه مربوطه را بپردازد.
2- ایجاد زیرساخت قانونى و مقررات لازم به منظور پیگیرىمشکلات حقوقى و محدود کردن تخلفات. دستگاه هاى ذىصلاحباید به صورت قاطعانه و فراگیر با تخلفات این حوزه برخورد کنند تااین موضوع نیز مثل بستن کمربند ایمنى در اتومبیلها به صورتیک عادت در کاربران درآمده و ملکه ذهن آنها شود. طبعا این مقوله اهتمام جدى نظام قضایى و اجرایى کشور را طلبیده و برنامهریزىمربوطه باید در مقیاس کلان انجام پذیرد.
3- تولید مناسب محتواى الکترونیکى با قیمت پایین و اعمالسیاستهاى امنیتى گسترده در نحوه بهرهبردارى. همانگونه کهمىدانید طرف سوم و اصلى این معامله تولیدکنندگان منابعالکترونیکى و ناشران هستند که باید در این راه قدم جدى بردارند.خوشبختانه امروزه به کمک فناورىهاى نرمافزارى، شیوه هاىمختلفى براى اعمال کنترلهاى گسترده روى انواع محتواىالکترونیکى وجود دارد که استفاده غیر مجاز از این منابع را بهنازلترین سطح ممکن کاهش مىدهد تا حدى که در عین سهولتدر بهرهبردارى، کاربران مختلف را چنان به زحمت مىاندازد که دیگر انگیزهاى براى استفاده غیرمجاز ایجاد نشده و این کارنمىتواند مقرون به صرفه باشد. نمونه این سیستمها متعدد بوده ومىتوان به عنوان مثال به سیستم مطالعه online ارائه شده دردانشگاه علم و صنعت ایران اشاره کرد که سیاستهاى امنیتى ارائهمحتواى الکترونیکى در آن در نوع خود بىنظیر است و کپىبردارىغیرمجاز تاکنون در آن گزارش نشده است. ضمنا همانگونه کهاشاره شد هر چه قیمت منابع الکترونیکى از طرف ناشران پایینترباشد، انگیزه استفاده غیرمجاز و سرقت اطلاعات کمتر خواهد بود درعین اینکه تعداد فروش آنها به مراتب بالاتر است.
از مجموع مباحث ذکر شده چنین به نظر مىرسد کهعملىترین راهکار در توسعه نشر الکترونیکى کشور، عزم جدىناشران نسبت به حضور در این عرصه است و نگارنده به زعم خوداعتقاد دارد که ابزارهاى موجود فعلى تا حد زیادى مىتواندنگرانىهاى تولید کنندگان را بکاهد و با کمى تلاش از سوىناشران، حرکتى عظیم در کشور پایهگذارى کند.
